Obowiązki świadka
Zacznijmy od wyjaśnienia kim jest świadek. W ujęciu procesowym jest to osoba powołana przez organ prowadzący postępowanie przygotowawcze lub sądowe do złożenia zeznań dotyczących okoliczności rozpatrywanej sprawy. Natomiast w ujęciu faktycznym świadkiem jest osoba obecna przy zdarzeniu lub posiadająca wiedzę na jego temat.
Zeznania świadka mogą mieć bardzo ważne znaczenie dla rozstrzygnięcia okoliczności sprawy, dlatego z „rolą” tą wiążą się pewne obowiązki. Przede wszystkim świadek powinien stawić się na wezwanie organu i złożyć zeznania. Brak stawiennictwa może skutkować karą pieniężną do 3 000 zł lub zatrzymaniem i przymusowym doprowadzeniem.
Art. 177 § 1 Kodeksu postępowania karnego
„Każda osoba wezwana w charakterze świadka ma obowiązek stawić się i złożyć zeznania.”
Prawo do odmowy składania zeznań
Kodeks postępowania karnego przewiduje w określonych przypadkach możliwość odmowy składania zeznań oraz uchylania się od odpowiedzi na pytanie. Jest to prawo, o którym należy świadka pouczyć przed odebraniem od niego zeznań. Brak takiego pouczenia może skutkować niewykorzystaniem takich zeznań w sprawie.
Świadek może skorzystać z prawa odmowy zeznań jednie, jeśli:
- jest osobą najbliższą dla oskarżonego w tym jego byłym współmałżonkom lub byłym przysposobionym i przysposabiającym, a także powinowatym, również mimo ustania tych więzi
- w toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem z uwagi na możliwą przemienność ról procesowych
Kodeks karny dokładnie definiuje osobę najbliższą (art. 115 § 11 k.k.), którą jest małżonek, wstępny (rodzice, dziadkowie), zstępny (dzieci, wnuki), rodzeństwo (status osoby najbliższej przyznany jest zarówno rodzeństwu małżonka, jak i małżonkom rodzeństwa, powinowaty w tej samej linii lub stopniu (synowa, zięć, teściowa), osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu.
Natomiast doktryna przyjmuje, że aby można była uznać osoby pozostającej we wspólnym pożyciu konieczne jest zaistnienie elementów wspólnego pożycia w rozumieniu, za które należy uznać: wspólne pożycie psychiczne i fizyczne, wspólnotę ekonomiczną i trwałość związku. Te elementy mogą wskazywać, że pomiędzy dwiema osobami płci odmiennej zachodzi taki związek, który od związku małżeńskiego różni się tylko brakiem prawnej legalizacji faktycznego związku małżeńskiego (Wyrok SN z 12 listopada 1975 r., V KR 203/75, Postanowienie SN z 7 lipca 2004 r., II KK 176/04).
Sąd Najwyższy uznał jednak, że “Odmienność płci osób pozostających w takiej relacji nie jest warunkiem uznania ich za pozostających we wspólnym pożyciu w rozumieniu art. 115 § 11 KK“. (Uchwała SN z 25 lutego 2016 r., I KZP 20/15).
Art. 182 kodeksu postępowania karnego
„§1. Osoba najbliższa dla oskarżonego może odmówić zeznań.
2. Prawo odmowy zeznań trwa mimo ustania małżeństwa lub przysposobienia.
3. Prawo odmowy zeznań przysługuje także świadkowi, który w innej toczącej się sprawie jest oskarżony o współudział w przestępstwie objętym postępowaniem.”
Świadek ma również prawo do uchylania się od odpowiedzi na zadane pytanie. Może z niego skorzystać jedynie, w przypadku, jeśli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę najbliższą na odpowiedzialność karną.
Art. 183 kodeksu postępowania karnego
„§ 1. Świadek może uchylić się od odpowiedzi na pytanie, jeżeli udzielenie odpowiedzi mogłoby narazić jego lub osobę dla niego najbliższą na odpowiedzialność za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe.
2. Świadek może żądać, aby przesłuchano go na rozprawie z wyłączeniem jawności, jeżeli treść zeznań mogłaby narazić na hańbę jego lub osobę dla niego najbliższą.”
Składanie fałszywych zeznań
Kodeks karny przewiduje odpowiedzialność karną za składanie fałszywych zeznań. Czyn taki jest przestępstwem zagrożony karą pozbawienia wolności nawet do 8 lat. Należy zauważyć, że z czynem takim będziemy mieli do czynienia, jeśli świadek zezna nieprawdę, skłamie lub zatai prawdę, czyli nie wyjawi wszelkich znanych mu okoliczności danej sprawy.
„Kto, składając zeznanie mające służyć za dowód w postępowaniu sądowym lub w innym postępowaniu prowadzonym na podstawie ustawy, zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, podlega karze pozbawienia wolności od 6 miesięcy do lat 8.”
Nowelizacja kodeksu karnego w 2016 r. wprowadziła do art. 233 § 1a, który przewiduje karalność, nawet jeśli świadek składał fałszywe zeznania z obawy przed odpowiedzialnością karną jego lub osoby najbliższej.
„Jeżeli sprawca czynu określonego w § 1 zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę z obawy przed odpowiedzialnością karną grożącą jemu samemu lub jego najbliższym, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5.”
Ustawodawca taką zmianę argumentował koniecznością zwiększenia stopnia ochrony wymiaru sprawiedliwości przed wprowadzaniem w błąd organów procesowych w wyniku składania fałszywych zeznań lub fałszywych opinii. “Wprowadzenie w błąd organów wymiaru sprawiedliwości może zakończyć postępowanie wyrokiem oczywiście niesprawiedliwym, i to zarówno poprzez skazanie osoby niewinnej, jak i brak skazania osoby winnej. (…)
Wskazując również na naukę niemiecką, która „zaznacza, iż świadek nie powinien kłamać odnośnie do tych okoliczności, na które rozciąga się prawo odmowy odpowiedzi na pytania. (…). W polskiej doktrynie pojawiły się poglądy odmienne, zgodnie z którymi szerokie prawo do obrony wynika bezpośrednio z Konstytucji i przyznaje potencjalnemu oskarżonemu nielimitowane prawo do kłamstwa. Poglądy te są nieuzasadnione i prowadzą do uznania, że zarówno art. 233 § 3 KK, jak i art. 183 KPK są pozbawione wartości normatywnej. Efektem takich poglądów jest obecność w judykaturze wypowiedzi utożsamiających prawo do obrony z prawem do wprowadzenia w błąd organów procesowych w zakresie wykraczającym poza stosowanie instytucji procesowych. W celu rozstrzygnięcia tego rodzaju wątpliwości i interpretacji mających negatywne konsekwencje dla pewności prawnej i skuteczności wymiaru sprawiedliwości projektodawca zdecydował się jednoznacznie uznać zachowanie uczestnika postępowania, polegające na świadomym składaniu fałszywych zeznań i wprowadzania w błąd organu procesowego pomimo pouczenia go o prawie do odmowy składania zeznań lub odpowiedzi na pytania, za czyn zabroniony jako przestępstwo.”
Dopuszczalne kłamstwo
Po nowelizacji w doktrynie pojawiły się rozbieżności w zakresie pociągnięcia świadka do odpowiedzialności za składanie fałszywych zeznań przy realizacji prawa do obrony.
W następstwie powyższego Prezes Sądu Najwyższego wystąpił z wnioskiem z dnia 14 lipca 2021 r. o rozstrzygnięcie przez skład siedmiu sędziów Sądu Najwyższego rozbieżności w wykładni prawa, występujących w orzecznictwie Sądu Najwyższego w zakresie dotyczącym następującego zagadnienia prawnego:
„Czy prawo do obrony, określone w art. 42 ust. 2 Konstytucji RP w zw. z art. 6 KPK dopuszcza możliwość pociągnięcia do odpowiedzialności karnej za przestępstwo określone w art. 233 § 1a KK przesłuchiwanego w charakterze świadka sprawcy czynu zabronionego, który w obawie przed grożącą mu odpowiedzialnością karną złożył fałszywe zeznanie?”
W odpowiedzi na powyższe Sąd Najwyższy podjął następującą uchwałę:
“Nie popełnia przestępstwa z art. 233 § 1a KK świadek składający fałszywe zeznanie z obawy przed grożącą mu odpowiedzialnością karną, jeśli — realizując prawo do obrony — zeznaje nieprawdę lub zataja prawdę, nie wyczerpując jednocześnie swoim zachowaniem znamion czynu zabronionego określonego w innym przepisie ustawy.“
Z powyższego stanowiska Sądu Najwyższego wynika, że dopóki świadek składając fałszywe zeznania lub zatajając prawdę (z obawy na odpowiedzialność prawną) nie kieruje fałszywych oskarżeń w kierunku innej osoby i tym samym nie pomawia innej osoby, nie popełnia przestępstwa za składanie fałszywych zeznań.